Cystersi przybyli na ziemie polskie (Wielkopolska i Małopolska) z Zachodu na początku lat czterdziestych XII w. Na Pomorzu Wschodnim osiedli najwcześniej w Oliwie (1178-1186 r.) w dolinie na Potokiem Oliwskim, poprzez fundację rodziny książąt wschodniopomorskich oraz mnichów z klasztoru w Kołbaczu (zasilonych zakonnikami z duńskiego klasztoru Esrom), przyjmując wezwanie Najświętszej Marii Panny i św. Bernarda.

Fundacje wschodniopomorskie pochodziły z dwóch głównych linii filiacyjnych zakonu: morimondzkiej (Byszewo-Koronowo i Pelplin) oraz Clervaux (Oliwa). Pomorską specyfikę stanowi fakt, iż przypadku omawianych fundacji nie uczestniczyło duchowieństwo (jak miało miejsce w innych dzielnicach Polski).

Przed translokacją

Pięknie położona na wzniesieniu, wśród jezior Krajny, istniejąca od średniowiecza wieś parafialna została przekazana w XIII w. na własność cystersom przez Mikołaja Zbrożka, ówczesnego skarbnika księcia kujawskiego Kazimierza.

Wskutek translokacji, cystersi pojawili się około 5 marca 1289r. w osadzie Smeysche. W tym czasie książę pomorski Mszczuj II nadał im wieś Polaszki nad Wierzyca, z której dochody miały być przeznaczone na budowę nowego klasztoru.

W cysterskiej dolinie

Klasztor w Oliwie ulokowany został ok. 10 km. na północ od Gdańska, w dolinie nad Potokiem Oliwskim.Kontrowersyjna jest wciąż data jego fundacji, choć przyjęło się już wiązać ten fakt z rodziną książąt wschodniopomorskich oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XIIw. Z pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu.

Klasztor  pod wezwaniem Matki Bożej i św. Urszuli ufundował najprawdopodobniej między 1245 i 1267 r. opat cystersów z Oliwy.

Odnowa życia zakonnego opartego o Regułę św. Benedykta w XI wieku dała podwaliny powstaniu zakonu cystersów, którego ideały życia monastycznego przyniosły dużą popularność trwającą przez wiele stuleci. Specyfika nowo powstałego zakonu objawiała się scentralizowanym systemem władzy, zależnością poszczególnych opactw i corocznymi kapitułami generalnymi odbywającymi się we wrześniu w Citeaux. To właśnie Zakon Cysterski stanowił jedną z pierwszych instytucji łączących zróżnicowaną Europę.

Od chwili chrztu Polski naczelnym zadaniem Kościoła była misja "głoszenia ewangelii wszystkim narodom". Do tego polecenia Chrystusa dostosowywali się również cystersi, choć trzeba zaznaczyć, że akcja misyjna nie wypływała z ich reguły zakonnej, bowiem są zakonem proweniencji benedyktyńskiej.